Perspectief op zelfbeschikking - deel 2

In mijn blog Perspectief op zelfbeschikking van 18 februari jl., gekoppeld aan de SLC-nieuwsbrief van die maand, reageerde ik op het onderzoeksrapport Perspectieven op de doodswens van ouderen die niet ernstig ziek zijn: de mensen en de cijfers van Els van Wijngaarden – en op reacties die, als het gaat om zelfdoding, het legaliseren en daarmee het beschikbaar stellen van middelen met goedkeuring en dús met betrokkenheid van de overheid. Zelfbeschikking komt daar meteen mee onder druk te staan.
In de slotalinea schreef ik dat als je er geen moeite mee hebt dat een ander voor je bepaalt dat je het dan ook niet mooier moet maken dan dat het is (d.i. schermen met zelfbeschikking als je je daar juist voor wegbuigt) en dat je je afhankelijkheid moet prijzen – en dat je dan niet klaagt als je niet krijgt wat je wilt hebben. Ik sloot af met de vraag: ‘Maar hoe kan zelfbeschikking dan niet verkwanseld worden?’ Daar ga ik nu op door.

Legaal, legitiem, moreel
Als het gaat om de wens van burgers om levenseindemiddelen legaal te verkrijgen (zoals bijvoorbeeld Coöperatie Laatste Wil voorstaat), dan wordt de wens geuit dat de overheid regels opstelt en deze in wetten vertaalt waarmee duidelijk wordt wélke burger waar recht op heeft – en waar niet op. Dit impliceert dat er tegelijkertijd een controlesysteem ontwikkeld wordt om het niet-gewenste of illegale in beeld te krijgen en daar actie op te ondernemen. Nu is wat legaal of illegaal is niet voor eeuwig vastliggend: tijden veranderen, culturen en economieën zijn in beweging en ook politieke visies en beleidsplannen wijzigen. Wat als illegaal beschouwd mag worden hoeft bij de ene politieke beweging niet hetzelfde te zijn als bij een andere.[1]
Legaal is een juridische term: iets is volgens de wet toegestaan. Legitiem is een ander begrip: bepaald gedrag of handelen wordt gerechtvaardigd maar wel binnen de kaders of de interpretatie van de wet: wettig en aanvaardbaar. Legitiem is afhankelijk van omstandigheden en situaties. In Nederland mag bijvoorbeeld een sportschutter een wapen bij zich dragen (legitieme reden), andere burgers niet. Het in bezit hebben van een barbituraat is strafbaar tenzij het bijvoorbeeld gaat om een arts onderweg naar een euthanasie.[2]
Dan hebben we ook nog zoiets als moraliteit. Gaat daar de overheid over: wat voor de burger juist is om te doen, wat als het goede leven beschouwt dient te worden? Houd ik daarbij zelfbeschikking voor ogen, dan zou gesteld dienen te worden -met zevenmijlslaarzen- dat iemand zelf én voor zichzelf bepaalt wat goed voor hem is. Mij gaat het er dan om dat iemand die in staat is zelf te beschikken dat ook mag doen én dat niemand daar -met geweld- een stokje voorsteekt indien er geen gevaar of schade voor anderen uit voortkomt.[3] En dat betekent dat jouw leven aan jou toebehoort en aan niemand anders (stam, staat of schepper).[4]
Dit wordt zowel politiek als maatschappelijk niet onderschreven. Op deelgebieden wordt zelfbeschikking gekoesterd: “Ik maak zelf wel uit of ik vlees eet”, “Ik bepaal zelf of ik kinderen wil”, “Ik wil zelf beschikken over mijn levenseinde” maar over het algemeen is (klagend) conformeren toch ook wel comfortabel.[5] Dat achter zelfbeschikking in maatschappelijke discussies direct een ‘ja, maar’ volgt is meer regel dan uitzondering.

Alternatieve route
Wie bemoeienis beu is, maximaal de eigen vrijheid koestert en een andere weg zoekt om op vrijwillige en geweldloze wijze in contact te treden met personen, bedrijven of organisaties om aan goederen te komen en deelneemt aan transacties die -laat ik het maar duidelijk zeggen- verboden zijn door de staat, gaat de zwarte of grijze markt op. Binnen de politieke filosofie wordt dit wordt ook wel counter-establishment economics of counter economics genoemd.[6]
Nu kennen we in Nederland de Geneesmiddelenwet[7] waarin bepaald wordt hoe geneesmiddelen vervaardigd mogen worden, hoe zij verhandeld en gedistribueerd mogen worden. En we kennen ook een Opiumwet[8] waarin staat welke middelen verboden zijn om te bezitten, maar ook verboden zijn om te vervaardigen, te verkopen, af te leveren, te verstrekken en te vervoeren (Artikel 3). Uitzondering daarop is het gebruik van die middelen voor medische en wetenschappelijke doeleinden – dat is dan wel administratief dichtgetimmerd en er vindt controle plaats.
​ 
Favoriet
We hoeven er geen doekjes om te winden om kenbaar te maken welk middel het meest gewenst en het meest favoriet is voor zelfeuthanasie: pentobarbital sodium. Eenvoudig en doeltreffend. En dat is al sinds jaar en dag zo: lees Philip Nitschke’s Peaceful Pill Handbook en Boudewijn Chabot’s Uitweg er op na. Dat middel staat vermeld op Lijst II van de Opiumwet. Wil je dat middel als Nederlands staatsburger in bezit krijgen, zul je die wet moeten overtreden en dat heeft mogelijke consequenties. Artikel 9 maakt duidelijk hoeveel ruimte opsporingsambtenaren hebben om op te treden en in te grijpen: véél. Artikel 11 laat zien wat de gevolgen kunnen zijn voor je vrijheid en voor je portemonnee. Er wordt wel een uitzondering gemaakt: “Het tweede [‘gevangenisstraf van ten hoogste twee jaren of geldboete van de vierde categorie’: 21.750 euro - FV] en vierde [‘gevangenisstraf van ten hoogste vier jaren of geldboete van de vijfde categorie’: 87.000 euro - FV] lid zijn niet van toepassing, indien het feit betrekking heeft op een geringe hoeveelheid, bestemd voor eigen gebruik [cursivering FV], van de in lijst II vermelde middelen, met uitzondering van hennep en hasjiesj.” Een interessante discussievraag is dus of een kleine hoeveelheid pentobarbital voor eigen gebruik onder die uitzondering valt. Dat zou een strafzaak duidelijk kunnen maken en is derhalve interessant voer voor advocaten. Vooralsnog blijft de dreiging van justitie bestaan[9] en ik wens niemand toe in een juridische mallemolen verzeild te geraken.[10]

The end
Lof heb ik voor al diegenen die het lef hebben én hebben gehad om deze weg te bewandelen, om zo voor zichzelf en dus zelf beschikkend een humane zelfdoding mogelijk te maken. Burgerlijke ongehoorzaamheid om voor jézelf het best mogelijke te bewerkstelligen is mijn ogen moreel prijzenswaardig omdat -als het hier gaat om het zelfgekozen levenseinde- het besluit om te sterven onder eigen regie en verantwoordelijkheid al geen lichte is, en omdat de wijze waarop dat sterven plaats gaat vinden niet verzwaard zou mogen worden door mindere opties zoals gewelddadig handelen, gebruik maken van dubieuze middelen of complexe methoden die mislukking in de hand kunnen werken.

Frank Vandendries, levenseindecounselor

[1] Ik kwam op Twitter een meme tegen die daar een (minder) fraai voorbeeld van geeft. ‘The law is not a moral compass. The people who hid Anne Frank were breaking the law. The people who killed her were following it.’
[2] Voormalig De Einder consulent Ton Vink schreef enige jaren geleden een artikel over de vraag of het in bezit hebben van middelen bedoeld voor eigen consumptie en zonder schade aan derden toe te brengen niet toch ook legitiem kan zijn. Let wel, bij legitiem gaat het er steeds om dat de wet leidend is voor de interpretatie, leidend is voor wat mág – niet of die wet als zodanig wel deugdelijk is.
[3] Een recht op zelfbeschikking houdt in dat dat recht ook voor je medemens geldt (ondanks diens maatschappelijke positie) en dat dat consequenties heeft voor het eigen ‘speelveld des levens’ is welhaast vanzelfsprekend. Aan emotionele schade ga ik hier overigens aan voorbij: het verlies van een geliefde naaste raakt nu eenmaal – dat is een existentiële kwestie waar ieder voor zich weerbaarheid in kan ontwikkelen.
[4] Dit jaar verscheen het boek van filosoof Thomas Macho: Van wie is je leven? Cultuurgeschiedenis van de zelfdoding Recensie volgt in 2021.
[5] Het coronavirus, de overheidsmaatregelen daartegen en de reacties van de bevolking vormen daar een actueel voorbeeld van.
[6] De theorie hierachter is onder meer ontwikkeld door Samual Edward Konkin III in diens boeken The new libertarian manifesto en An agorist primer. Omdat er geen vertrouwen is in de overheid dat basale vrijheden worden geëerbiedigd dan wel hersteld, wordt de stembus gezien als participatie in een systeem van slavernij. Dat u het weet als u overweegt volgend jaar te gaan stemmen voor de Tweede Kamer.
[7] Geneesmiddelenwet https://wetten.overheid.nl/BWBR0021505/2020-04-01
[8] Opiumwet https://wetten.overheid.nl/BWBR0001941/2019-07-19#Aanhef
[9] In mijn ‘loopbaan’ als levenseindecounselor heb ik nog geen situatie meegemaakt waarin iemand die middelen illegaal bestelde, strafrechtelijk vervolgd is. Dat de douane zo nu en dan onderschept en dat cliënten verantwoording dienen af te leggen, is een feit: je bent dan niet alleen je geld en het middel kwijt, er wordt door justitie ook ingebroken in je private levenssfeer en dit laatste is voor menigeen schadelijker dan geld verloren te zijn.
[10] Zie ook noot 2 over ‘legitiem’.
Voor eenieder die betrokken is bij counseling en consultatie rondom het zelfgekozen levenseinde is Artikel 3b van de Opiumwet ook de moeite van het lezen waard: “Elke openbaarmaking, welke er kennelijk op is gericht de verkoop, aflevering of verstrekking van een middel als bedoeld in artikel 2 [ m.b.t. Lijst I ] of artikel 3 [m.b.t. Lijst II ] te bevorderen, is verboden.” Bestaande jurisprudentie biedt geen garantie voor de toekomst.